2009 және 2021 жылдардағы халық санағының нәтижелеріне сәйкес этностар саны бойынша сипаттамалық және салыстырмалы статистика

Кесте 1. Жеке этностар бойынша халық саны

Халықтың этникалық құрамы келесі топтармен ұсынылған: қазақтар – 13 497 891 адам (70,4%), орыстар – 2 981 946 адам (15,5%), өзбектер – 614 047 адам (3,2%), украиндар – 387 327 адам (2,0%), ұйғырлар – 290 337 адам (1,5%), немістер – 226 092 адам (1,2%), татарлар – 218 653 адам (1,1%), әзербайжандар – 145 615 адам (0,8%), корейлер – 118 450 адам (0,6%), түріктер – 85 478 адам (0,5%), дүнгендер – 78 817 адам (0,4%), беларустар – 76 484 адам (0,4%), тәжіктер – 49 827 адам (0,3%), күрдтер – 47 880 адам (0,3%), поляктар – 35 319 адам (0,2%), қырғыздар – 34 184 адам (0,2%), шешендер – 33 557 адам (0,2%) және басқалар – 264 111 адам (1,4%). Осылайша, этникалық құрылым үш ірі топпен ұсынылған: қазақтар – 70,4%, орыстар – 15,5%, басқалар – 14,0%. 

2009 және 2021 жылдардағы Қазақстан халқының санағы деректеріне сүйенсек, жалпы халық саны 3 176 418 адамға артқан, бұл 19,8% өсімді құрайды (2009 жылы 16 009 597 адамнан 2021 жылы 19 186 015 адамға дейін). Бұл қарастырылып отырған кезеңде ел халқының айтарлықтай өскенін көрсетеді. Осы жалпы үрдіс аясында әртүрлі этникалық топтардың саны мен үлесіндегі келесі негізгі өзгерістерді бөліп көрсетуге болады:

1. Қазақтар

Қазақтар саны 3 401 128 адамға артты, бұл өсімнің 33,7%-ын құрайды (2009 жылы 10 096 763-тен 2021 жылы 13 497 891-ге дейін). Қазақтар абсолютті сандарда да, пайыздық жағынан да айтарлықтай өсім көрсетті, бұл олардың халықтың өсу серпініндегі көшбасшылық ұстанымын растайды. Үлес салмағы 2009 жылғы 63,1%-дан 2021 жылы 70,4%-ға дейін өсті, бұл 7,3 пайыздық өсімді білдіреді. Бұл халықтың жалпы санындағы қазақтардың үлесінің едәуір артқанын айғақтайды.

2. Орыстар

Орыстардың саны 811 818 адамға азайды, бұл -21,4% өзгерісті құрайды (2009 жылы 3 793 764-тен 2021 жылы 2 981 946-ға дейін). Бұл осы этникалық топтың жалпы популяциядағы үлесінің айтарлықтай төмендегенін көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылғы 23,7%-дан 2021 жылы 15,5%-ға дейін төмендеді, бұл 8,2 пайыздық тармаққа азайды. Бұл орыстардың жалпы халық санындағы үлесінің айтарлықтай төмендеуін көрсетеді.

3. Өзбектер

Өзбектер саны 157 050 адамға өсті, бұл 34,4% өсім (2009 жылы 456 997-ден 2021 жылы 614 047-ге дейін). Өзбектер қазақтармен салыстырылатын жоғары пайыздық өсімді көрсетіп отыр, бұл олардың 2009 жылдан бастап санының жылдам артқанын көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылғы 2,9%-дан 2021 жылы 3,2%-ға дейін өсті, бұл 0,3 пайыздық өсімді білдіреді. Бұл өзбектердің жалпы халық санындағы үлесінің аз, бірақ айтарлықтай өскенін көрсетеді.

4. Украиндар

Украиндар саны 54 296 адамға артты, бұл 16,3% өсімді құрайды (2009 жылы 333 031-ден 2021 жылы 387 327-ге дейін). Украиндар қалыпты пайыздық өсім көрсеткенімен, ол басқа өсіп келе жатқан этникалық топтармен салыстырғанда төмен. Үлес салмағы 2009 жылы 2,1%-дан 2021 жылы 2,0%-ға дейін төмендеп, 0,1 пайыздық тармаққа азайды. Бұл украиндардың жалпы халық санындағы үлесінің аздап төмендегенін көрсетеді.

5. Ұйғырлар

Ұйғырлар саны 65 624 адамға артты, бұл 29,2% өсімді құрайды (2009 жылы 224 713-тен 2021 жылы 290 337-ге дейін). Ұйғырлар айтарлықтай пайыздық өсімді көрсетіп, олардың қарқынды өсуін көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылы 1,4%-дан 2021 жылы 1,5%-ға дейін өсіп, 0,1 пайыздық тармаққа артты. Бұл ұйғырлардың жалпы халық санындағы үлесінің аздап ұлғайғанын көрсетеді.

6. Немістер

Немістер саны 47 683 адамға артты, бұл 26,7% өсімді құрайды (2009 жылы 178 409-дан 2021 жылы 226 092-ге дейін). Немістер де айтарлықтай пайыздық өсім көрсетіп, олардың тұрақты өсіп келе жатқанын көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылы 1,1%-дан 2021 жылы 1,2%-ға дейін өсіп, 0,1 пайыздық тармаққа артты. Бұл немістердің жалпы халық санындағы үлесінің аздап ұлғайғанын көрсетеді.

7. Татарлар

Татарлар саны 14 424 адамға артты, бұл 7,1% өсімді құрайды (2009 жылы 204 229-дан 2021 жылы 218 653-ке дейін). Татарлар салыстырмалы түрде аз пайыздық өсім көрсетіп, басқа топтармен салыстырғанда баяу өсіп келе жатқанын көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылы 1,3%-дан 2021 жылы 1,1%-ға дейін төмендеп, 0,2 пайыздық тармаққа азайды. Бұл татарлардың жалпы халық санындағы үлесінің аздап төмендегенін көрсетеді.

8. Әзербайжандар

Әзербайжандар саны 60 323 адамға артты, бұл 70,7% өсімді құрайды (2009 жылы 85 292-ден 2021 жылы 145 615-ке дейін). Әзербайжандар барлық қарастырылып отырған этникалық топтар арасында ең жоғары пайыздық өсімді көрсетіп, олардың 2009 жылғы санына қатысты өте жылдам өскенін көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылы 0,5%-дан 2021 жылы 0,8%-ға дейін өсіп, 0,3 пайыздық тармаққа артты. Бұл әзербайжандардың жалпы халық санындағы үлесінің айтарлықтай ұлғайғанын көрсетеді.

9. Корейлер

Корейлер саны 18 065 адамға артты, бұл 18,0% өсімді құрайды (2009 жылы 100 385-тен 2021 жылы 118 450-ге дейін). Корейлер орташа пайыздық өсім көрсетуде. Үлес салмағы 2009 және 2021 жылдары 0,6% деңгейінде өзгеріссіз қалды.

10. Түріктер

Түріктер саны 11 537 адамға азайды, бұл -11,9% өзгерісті құрайды (2009 жылы 97 015-тен 2021 жылы 85 478-ге дейін). Түріктер санының төмендеуі олардың азаю үрдісін көрсетеді. Үлес салмағы 2009 жылы 0,6%-дан 2021 жылы 0,5%-ға дейін төмендеп, 0,1 пайыздық тармаққа азайды. Бұл олардың жалпы халық санындағы үлесінің біршама төмендегенін көрсетеді.

11. Дүнгендер

Дүнгендер саны 26 873 адамға артты, бұл 51,7% өсімді құрайды (2009 жылы 51 944-тен 2021 жылы 78 817-ге дейін). Дүнгендер әзербайжандардан кейінгі ең жоғары пайыздық өсімдердің бірін көрсетіп, олардың жылдам өсіп жатқанын дәлелдейді. Үлес салмағы 2009 жылы 0,3%-дан 2021 жылы 0,4%-ға дейін өсіп, 0,1 пайыздық тармаққа артты. Бұл дүнгендердің жалпы халық санындағы үлесінің аздап ұлғайғанын көрсетеді.

12. Беларусьтер

Беларусьтер саны 10 008 адамға артты, бұл 15,1% өсімді құрайды (2009 жылы 66 476-дан 2021 жылы 76 484-ке дейін). Беларусьтер орташа пайыздық өсім көрсетуде. Үлес салмағы 2009 және 2021 жылдары 0,4% деңгейінде өзгеріссіз қалды.

13. Тәжіктер

Тәжіктер саны 13 550 адамға артты, бұл 37,4% өсімді құрайды (2009 жылы 36 277-ден 2021 жылы 49 827-ге дейін). Тәжіктер жоғары пайыздық өсімді көрсетуде. Үлес салмағы 2009 жылы 0,2%-дан 2021 жылы 0,3%-ға дейін өсіп, 0,1 пайыздық тармаққа артты. Бұл тәжіктердің жалпы халық санындағы үлесінің аздап ұлғайғанын көрсетеді.

14. Күрдтер

Күрдтер саны 9 555 адамға артты, бұл 24,9% өсімді құрайды (2009 жылы 38 325-тен 2021 жылы 47 880-ге дейін). Күрдтер айтарлықтай пайыздық өсім көрсетуде. Үлес салмағы 2009 жылы 0,2%-дан 2021 жылы 0,3%-ға дейін өсіп, 0,1 пайыздық тармаққа артты. Бұл күрдтердің жалпы халық санындағы үлесінің аздап ұлғайғанын көрсетеді.

15. Поляктар

Поляктар саны 1 262 адамға артты, бұл 3,7% өсімді құрайды (2009 жылы 34 057-ден 2021 жылы 35 319-ға дейін). Поляктар өте төмен пайыздық өсім көрсетіп, іс жүзінде өсімнің жоқ екенін айғақтайды. Үлес салмағы 2009 және 2021 жылдары 0,2% деңгейінде өзгеріссіз қалды.

16. Қырғыздар

Қырғыздар саны 10 910 адамға артты, бұл 46,9% өсімді құрайды (2009 жылы 23 274-тен 2021 жылы 34 184-ке дейін). Қырғыздар жоғары пайыздық өсім көрсетуде. Үлес салмағы 2009 және 2021 жылдары 0,2% деңгейінде өзгеріссіз қалды.

17. Шешендер

Шешендер саны 2 126 адамға артты, бұл 6,8% өсімді құрайды (2009 жылы 31 431-ден 2021 жылы 33 557-ге дейін). Шешендер өте төмен пайыздық өсім көрсетуде. Үлес салмағы 2009 және 2021 жылдары 0,2% деңгейінде өзгеріссіз қалды.

18. Басқалар

«Басқалар» тобының саны 106 896 адамға артты, бұл 68,0% өсімді құрайды (2009 жылы 157 215-тен 2021 жылы 264 111-ге дейін). Бұл топ өте жоғары пайыздық өсім көрсетіп, азербайжандықтармен салыстыруға келетін айтарлықтай салыстырмалы өсімді байқатады. Үлес салмағы 2009 жылы 1,0%-дан 2021 жылы 1,4%-ға дейін өсті, бұл 0,4 пайыздық тармаққа ұлғаюды білдіреді. Бұл «Басқалар» санатының жалпы халық санындағы үлесінің едәуір артқанын көрсетеді.

Жалпы қорытындылар:

• Өсім көшбасшылары: азербайжандықтар (өсім 70,7%) және «Басқалар» тобы (өсім 68,0%) ең жоғары пайыздық өсім көрсетті.
• Жоғары өсім: қазақтар (өсім 33,7%), өзбектер (өсім 34,4%), ұйғырлар (өсім 29,2%), қырғыздар (өсім 46,9%), тәжіктер (өсім 37,4%) және немістер (өсім 26,7%) де айтарлықтай өсім байқатты.
• Орташа өсім: корейлер (өсім 18,0%), украиндар (өсім 16,3%) және белорустар (өсім 15,1%) орташа деңгейде өсім көрсетті.
• Төмен өсім: татарлар (өсім 7,1%), поляктар (өсім 3,7%) және шешендер (өсім 6,8%) өте төмен пайыздық өсім көрсетті.
• Қысқару: орыстар (өзгеріс -21,4%) және түріктер (өзгеріс -11,9%) – халық санының азаюын көрсеткен жалғыз топтар.

Жалпы халық санындағы этникалық құрамның үлес салмағына жүргізілген талдау нәтижесінде келесі өзгерістер байқалады:

• Аса елеулі өзгерістер қазақтардың (7,3 пайыздық тармаққа ұлғаю) және орыстардың (8,2 пайыздық тармаққа азаю) үлесінде болды.
• Үлестің өсуі өзбектерде, ұйғырларда, немістерде, әзірбайжандарда, дүнгендерде, тәжіктерде, күрдтерде және «Басқалар» санатында байқалады, бірақ бұл өзгерістер салыстырмалы түрде аз.
• Татарлар мен түріктердің үлесі біршама азайды.
• Корейлер, белорустар, поляктар, қырғыздар мен шешендердің үлесі өзгеріссіз қалды.

Дайындаған: Абзалбекова Айжан,

Қолданбалы зерттеулер орталығының менеджері,

этносаясаттану магистрі