2021 жылғы Ұлттық халық санағының қорытындысы бойынша Қазақстандағы этникалық топтардың жас және неке жағдайы туралы

Әлемде, оның ішінде Қазақстанда халық санағы он жылда бір рет өткізіледі. Тәуелсіз Қазақстанда Ұлттық халық санағы үш рет өткізілді: 1999, 2009 және 2021 жылдары.

Ағымдағы есеппен салыстырғанда халық санағының ақпарат көзі ретіндегі басты артықшылықтарының бірі - халықтың халық санының де-факто жаңартылуы, халықтың этникалық құрамын мен этникалық топтардың жас құрылымын және отбасы мөлшерінің анықталуы. Халық санағының қорытындысы бойынша халықтың перспективалық репродуктивті мінез-құлқын бағалауға мүмкіндік бар.

Этносаралық қатынастар саласын бағалау мәселелерінде этнодемографиялық жағдай маңызды параметрлердің бірі болып табылады.

2021 жылғы соңғы Ұлттық халық санағының (бұдан әрі – Халық санағы) қорытындысы бойынша Қазақстан халқының саны 19 186 015 адамды құрады, елде 124 этникалық топтың өкілдері тұрады (2009 жылдың қорытындысы бойынша – 125).

2009-2021 жылдардағы санақаралық кезеңде қазақтар саны 33,7% – ға (үлес салмағы – 70,4%), өзбектер – 33,4% – ға (үлес салмағы-3,2%) өсті, орыстар саны 21,4% - ға (үлес салмағы-15,5%) төмендеді.

Табиғи өсімнің жоғары деңгейі елімізде халық санының екі жыл ішінде 1 млн адамға ұлғаюына әкелді: 2023 жылғы 14 қарашада Қазақстан Республикасының халық саны 20 миллион адамға жетті. Халықтың деректер базасының көрсеткіштеріне сәйкес 2023 жылғы 14 қарашада таңғы сағат 8.10-да туған 5 бала еліміздің 20-миллионшы тұрғыны болды. Қазақстанның мерейтойлық азаматтары Ұлытау, Жетісу, Атырау, Ақмола және Түркістан облыстарында дүниеге келді. Олардың ішінде 3 ұл мен 2 қыз бар .

Қазақтар мен басқа да азиялық этностардың (өзбектер, дүнгендер, күрдтер, тәжіктер, ұйғырлар, түріктер) демографиялық әлеуеті еуропалық этникалық топтардан әлдеқайда жоғары. Еуропалық этностар арасында халықтың қартаю деңгейі азиялық этникалық топтарға қарағанда әлдеқайда жоғары. Қазақстан аумағында тұратын негізгі этникалық топтардың арасында халық санағының деректеріне сәйкес, халықтың қартаюының ең жоғары деңгейі украиндарда (23,4%), поляктарда (18,1%) және орыстарда (17,4%) байқалады.

Қазақтар салыстырмалы түрде жас этнос және 65 жастан асқан егде жастағы халықтың үлес салмағы халықтың жалпы санының 5,5%, ал жастардың үлесі - 28,8% құрады.

Тәжіктердің (35,7%), түріктер мен күрдтердің (33,8%) 1/3 бөлігінен астамы жастар, дүнгендердің (32,1%) және өзбектердің (32,0%) 1/3 бөлігіне жуық жастар. 15-34 жас тобындағы жастардың ең азы украиндарда (18,8%), поляктарда (23,2%) және қырғыздарда (23,6%) (1-сурет).

1-сурет. Этностар арасында жастардың (15-34 жас) және егде жастағы халықтың (65+) үлес салмағы, %.

Дереккөз: «Қазақстан Республикасындағы ұлттық құрамы, діни нанымы және тілдерді меңгеруі. 2021 жылғы Қазақстан Республикасы халқының ұлттық санағының қорытындылары» статистикалық жинағы, Астана, 2023 жыл.

Санақаралық кезеңде отбасылар саны 38,7%-ға өсті, алайда отбасы көлемі 3,5-тен 3,2-ге дейін азайды. Санақ қорытындысы бойынша отбасылар саны 5 578 947 құрады, оның ішінде балалары бар отбасылар саны - 3 633 869, оның ішінде 10-нан астам баласы бар отбасылар саны-163.

Екі адамнан тұратын отбасылар – 41,2%, үш адамнан – 27,6%, төрт адамнан – 14,9%, бес адамнан – 8,2%, алтыдан – 4,5%, жетіден – 1,7%, сегізден – 0,8%, тоғыздан – 0,4%, оннан және одан да көп адамнан – 0,7% құрайды.

Қазақстанда еркектердің 30,4% - ы және әйелдердің 25,7% - ы ешқашан некеде тұрмаған, әйелдердің 58,9% - ы және еркектердің 63,1% - ы некеде тұрған және оның ішінде әйелдердің 52,4% - ы және еркектердің 57,0% - ы некелерін ресми тіркеген. Бірге тұру ең көп әйелдер арасында кездеседі, әйелдердің 6,5% - ы және еркектердің 6,1% - ы некелерін тіркемеді. Еркектердің 4,5% - ы және әйелдердің 7,0% - ы некелерін бұзған. Еркектер арасында тұл ер адам үлесі - 8,4%, әйелдер арасында жесірлер - 2,0%.

Қазақ еркектердің 30,4% - ы және қазақ әйелдердің 25,7% - ы ешқашан некеде тұрмаған, өзбектерде бұл көрсеткіш 32,8% және 30,1%, орыстарда тиісінше 27,4% және 22,7% - ға тең. Қазақ еркектердің 56,7%-ы және қазақ әйелдердің 53,0%-ы, өзбек еркектердің 55,5% - ы және өзбек әйелдердің  52,5% - ы, орыс еркектердің  58,0% - ы, орыс әйелдердің  51,3% - ы тіркелген некеде тұрады. Бірге тұру өзбектер арасында жиі кездеседі: осы этникалық топтағы әйелдердің 10,0% – ы және еркектердің 7,6% - ы тіркелмеген некеге тұрған, қазақтар арасында еркектердің 6,4% - ы және әйелдердің 6,9% - ы, орыстарда еркектердің 5,0% - ы және әйелдердің 4,9%.

Қарастырылып отырған этникалық топтар бойынша жесірлер тұл ер адамдарға қарағанда көп, әсіресе орыстар арасында – әйелдерінің 12,8% - ы жесірлер. Қазақ әйелдердің 6,9% - ы және өзбек әйелдердің 3,7% - ы күйеулерінен, ал еркек қазақтардың 1,7% - ы, еркек орыстардың 2,9% - ы және еркек өзбектердің 2,2% - ы әйелдерінен айырылғанын атап өтті. Үш этнос арасындағы мұндай теңгерімсіздік қартаю деңгейімен байланысты. Орыстар арасында ол көрсеткіш жоғары, сондықтан олардың өлім-жетімі де қазақтар мен өзбектермен салыстырғанда жоғары. Ажырасу жынысына қарамастан орыстарда жиі кездеседі.

Халық санағының қорытындысы көрсеткендей, Қазақстандағы әйелдер біртіндеп аз бала тууға көшуде. 15-49 жас аралығындағы 1 024 911 әйел балалы болуды жоспарлап отыр, бұл осы жас тобындағы барлық әйелдердің 22,6% құрайды. Балалы болуды жоспарлайтын әйелдердің арасында көп балалы болғысы келетіндердің үлесі өте төмен: 4 балалы болғысы келетін/жоспарлайтын әйелдердің үлес салмағы - 12,3%, 5 немесе одан да көп бала-6,0%, 3 балалы болғысы келетін әйелдер 17,4%. 1 бала туғысы келетін әйелдердің үлесі ең көп -35,9%, 2 бала-28,4%.

Жас репродуктивті жаста (15-24 жас) және орта репродуктивті жаста (25-34 жас) әйелдер ең көп 1-2 бала туғысы келеді. 45-49 жас тобында әйелдердің 63,8% - ы 1 баланы және 36,2% - ы 2 баланы жоспарлайды.

Жас топтарының ішінде балалы болуды жоспарлаушылардың ең көп үлесі-35-39 жас тобы (33,4%), олар 1982-1986 жылдар аралығында санақ кезінде туылған әйелдердің ұрпағы, ең кішісі-45-49 жас тобында (7,1%), себебі, осы жас тобында әйелдер негізінен репродуктивті функцияларын аяқтайды. Болашақта бала туудың төмендеуіне 15-19 жас және 20-24 жас топтарында балаларды туу жоспарлаудың салыстырмалы түрде төмен деңгейі ықпал етеді.

Халық санағының қорытындысы бойынша туылған балалар санын көрсеткен әйелдер саны 7,1 млн адамды құрайды. Олардың ішінде 24,6% балалары жоқ екенін көрсеткен (қазақтар – 26,4%, өзбектер – 26,6% және орыстар-20,2%). Барлық үш этникалық топ бойынша екі баласы бар әйелдер саны ең көп. Егер қазақтар мен орыстардың негізінен 1-2 баласы болса, онда өзбектерде – 3-5 баладан болады. Әйелдердің 17,7% - ы бір балаға ие, этникалық тұрғыдан алғанда бір балалы орыстар ең көп – 21,5% (2-сурет).

Сурет 2. Халық санағының қорытындысы бойынша туылған балалар саны бойынша әйелдердің үлес салмағы

Дереккөз: «Неке және отбасы. Қазақстан Республикасындағы 2021 жылғы Ұлттық халық санағының қорытындысы», статистикалық жинағы, Астана, 2023 жыл.

Жалпы, халық санағының нәтижелері халық санының өсуі байқалғанына қарамастан, этникалық бөліністе айырмашылықтар бар екенін көрсетеді. Мәселен, қазақтар мен азиялық этностар санақаралық кезеңде өсуге, ал еуропалық этностар – халық санының төмендеуіне бейім. Бұл, ең алдымен, халықтың жас құрылымына және репродуктивті мінез-құлқына байланысты: еуропалық этностар, соның ішінде орыстар халықтың қартаюының жоғары деңгейіне ие және аз балалы болуға бейім, ал өзбектер, тәжіктер, дүнгендер сияқты азиялық этностар өздерінің жас құрылымында көбірек жастарға ие және орта есеппен екі-үш бала туады. Еуропалық этностар арасында халықтың қартаюының жоғары деңгейі өлім-жітімнің жоғары болуына әкеледі, нәтижесінде азиялық этностармен салыстырғанда жесірлер мен тұл ер адам саны көп.

Сондай–ақ, осы Санақ қорытындысы бойынша халықтың репродуктивті мінез-құлқын ғана емес, сонымен қатар Қазақстандағы әйелдердің 6,5% - ы және еркектердің 6,1% - ы тіркелмеген некеде тұратындығын да атап өткен жөн. Бұл ресми некеге тұруға отбасы құрудың жалғыз мүмкін әдісі ретінде деген көзқарастың өзгеруін көрсетуі мүмкін.

Жалпы, халық санағы халықтың этнодемографиялық құрылымының өзгеруі туралы ақпараттың жалғыз бірегей көзі болып табылатынын атап өткен жөн. Бұл халық өмірінің әртүрлі салаларына болжам жасауға және елдің әлеуметтік-экономикалық және этносаралық саясатын жетілдіруге мүмкіндік береді.