Жаңа азаматтық бірегейлікке апаратын жол

Этносаралық интеграция процесіне белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, этнопсихологиялық механизмдер, әртүрлі халықтардың қарым-қатынасының стандарттары мен атрибуттары үлкен әсер етеді. Халықтың өзіне және басқа этностық топтарға қатынасын білдіретін қалыптасқан стереотиптер, көзқарастар, идеялар және сезімдер ерекше мәнге ие болуы мүмкін.

Бүгінгі таңда Қазақстанда барлық азаматтардың саяси және азаматтық қауымдастығын қалыптастыруға бағытталған құқықтық база құрылды және табысты жұмыс істеуде. Ел тұрғындарының мәдениеті мен мінез-құлқында мынадай басымдықтар орнықты: толеранттылық, құрметпен қарау, достық, өзара түсіністік және келісім. Бұл Қазақстанның барлық тұрғындарына бостандықтар мен құқықтардың теңдігін қамтамасыз етеді.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, полиэтносты мемлекет қоғамдағы тұрақтылық пен келісімді қолдау үшін этносаралық қатынастар саласына ұдайы мониторинг жүргізуді қажет етеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында 100-ден астам этностық топ өкілдері тұрады. Ел өңірлерінің әлеуметтік қауымдастық ретіндегі ерекшелігі этностық, мәдени-тілдік, демографиялық, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы факторлар кешенімен айқындалады. Жоғарыда аталған факторлардың өзара іс-қимылы және болуы әрбір өңірді өзіндік этномәдени ерекшелігі бар бірегей ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ерекшелік тұрғылықты жердің түріне байланысты өзгереді. Қазіргі тенденциялар, өмір салты, бос уақытты ұйымдастыру, тұрақты ақпарат ағыны, еңбек нарығындағы әртүрлілік қала тұрғындарын дәстүрлі өмір салты сақталған ауылдық жерлерден айтарлықтай ерекшелендіреді.

Тарихи тұрғыдан алғанда, оңтүстік аймақтарда негізінен шығыс этностарының өкілдері тұрады. Ал солтүстік, орталық және шығыс аймақтарда еуропалық этностық топтардың өкілдері басым. Мысалы, Жамбыл, Түркістан және Алматы облыстарында этностық топтар жинақы өмір сүреді. Сонымен қатар, басқа аймақтардың да өзіндік әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері бар.

Этностық топтардың қазақстандық қоғамға кірігу процесі мемлекеттік этносаясаттың аса маңызды бағыты болып табылады. Қолданбалы этносаяси зерттеулер институты 2020 жылдың ортасынан 2021 жылға дейінгі кезеңде жүргізген зерттеулер бұл процестің сәтті өтуіне елдің барлық өңірлеріне тән бірнеше факторлар ықпал ететіндігін көрсетті.

Полиэтносты аудандарда халықтың этносаралық интеграциясының оң серпіні байқалады. Мұның негізгі тетіктері – қолайлы әлеуметтік ортаны құратын жергілікті тұрғындардың менталитеті. Сондай-ақ ұзақ уақыт бойы бірге өмір сүрудің тарихи тәжірибесі, этностық топтар өкілдерінің арасындағы байланыстар мен жақындықты нығайтатын этносаралық некенің таралуы, этностық қатыстылығына қарамастан халық арасында сенімнің жоғары деңгейін қалыптастырған мәдениеттерді будандастырудың ұзақ процесі.

Жергілікті тұрғындардың менталитеті. Елдің көп этностық кеңістігінде халықтың ерекше менталитеті байқалады, ол достық пен қонақжайлылықта көрінеді. Байырғы тұрғындар арасындағы жақын достық қарым-қатынастар да этносаралық интеграцияға ықпал ететін негізгі арналардың бірі болып табылады. Достарды таңдағанда, негізгі критерийлер этностық емес, жалпыадамзаттық сипаттамалар болып табылады. Бұл фактор белгілі бір ортадағы әлеуметтену және бейімделу процесіне оң әсер етеді.

Этносаралық некенің таралуы. Көбінесе мұндай неке полиэтносты елді мекендерде кездеседі. Мұның себептерінің бірі – бірге өмір сүрудің тарихи тәжірибесі, нәтижесінде осы топтар өкілдерінің бір-біріне деген сенімі мен мәдени жақындығы жоғары болды.

Бір-бірінің күнделікті практикасы мен дәстүрлерін сақтау. Бір елді мекенде ұзақ уақыт қатар тұру әртүрлі этностық топтардың өкілдері арасында мәдени алмасуды тудырып, жергілікті тұрғындар бір-бірінің мәдениетін қабылдауға әкеледі. Мәдени алмасудың нәтижесінде қоғамдық келісім орнатылып, жергілікті әлеуметтік нормалар қалыптасады. 

Мәдени гибридизация. Полиэтносты қалалық ортада барлық ұлттық мерекелер бірлесіп атап өтіледі. Сондай-ақ, дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың және діннің айырмашылықтарына қарамастан, көптеген адамдар жерлеу шараларына қатысады және өмірде қандай да бір проблемалар туындаған жағдайда бір-біріне көмектеседі. Бұл мұндай кеңістікте халық пен этностық сәйкестілік арасында күшті байланыстар қалыптасқанын көрсетеді және әлеуметтік қарым-қатынастың сипатын анықтайды.

Осылайша, қазақстандық қоғамның полиэтностық ортасында жоғарыда аталған факторлар жиынтығында үйлесімді этносаралық қатынастар мен келісімнің кепілі болып табылады. Бүгінгі таңда әртүрлі этностық топтар өкілдерінің өзара құрметі мен ізгілігін қалыптастырудың оң үрдісі байқалады. Ал бұл өз кезегінде бірлік пен келісімді нығайту үшін негіз болып табылады.

Өтеғали Дулат, әлеуметтанулық зерттеулер Департаментінің бас менеджері